نام استان: قم (Qom)
مرکز استان: شهر قم
موقعیت جغرافیایی استان
عرض جغرافیایی: بین عرض ۳۴ درجه و ۱۵ دقیقه تا ۳۵ درجه و ۱۵ دقیقه شمالی
طول جغرافیایی: بین طول ۵۰ درجه و ۳۰ دقیقه تا ۵۱ درجه و ۳۰ دقیقه شرقی
موقعیت نسبی استان: واقع در نیمه شمالی ایران
همسایگان استان
شمال: استان تهران
شرق: استان سمنان
جنوب و جنوب شرق: استان اصفهان
جنوب غرب، غرب و شمال غرب: استان مرکزی
مساحت استان: ۱۴۶۳۱ کیلومتر مربع
تعداد شهرستانها: ۱
نام شهرستانها: قم
جمعیت استان: ۱۱۵۱۶۷۲ نفر
فاصله مرکز استان تا تهران: ۱۳۲ کیلومتر
در خصوص وجه تسمیه استان قم نظرات مختلفی بیان شده است که به طور کلی میتوان در دو نتیجه زیر خلاصه نمود:
۱- احمد بن ابی عبدالله برقی
مینویسد: «شهر قم را از برای آن قم نهادند که در ابتدای حال، محل جمع شدن
آب بوده است و هیچ رهگذری برای عبور نداشته است و در طرف آن انواع گیاه و
سبزه پدید آمده است و در زبان عرب جمع شدن آب را «قم» گویند».
۲- در کتاب تاریخ قم نوشته حسن
بن محمد بن حسن قمی، در بیان علت نامگذاری این سرزمین آمده است: «شهر قم را
بدین علت قم نامیدند که محل جمع شدن آبها و آب انار بوده است و آب در
آنجا جمع میشده و آن را هیچ منفذ و رهگذری نبوده، در اطراف آنجا علف و
گیاهان و نباتات فراوان میروییده است و در عرب، جمع شدن آب را قم گویند که
بعضی آن را با قمقمه (مُعرَّب کمکم) هم معنی دانستهاند و گلابپاش را نیز
نوعی از قمقمه وصف کردهاند و جمع آن را قماقم نامیدهاند با این تفاوت که
وقتی در آن نواحی علفزار و سبزهزار زیاد میشد، چوپانان برای چرانیدن
گوسفندان خود بر گرد علفزارها، خیمه میزدند و خانههایی را بنا میکردند
که خانههای ایشان را در فارسی «کومه» نامیدند و به مرور زمان کومه تبدیل
به کم شد پس آن را معرب گردانیده و قم نامیدند. ریشه نام این شهر به کومه
به معنای اتاقکهای کلبهمانندی که چوپانان برای استراحت میساختند،
بازمیگردد. با الهام از واژه کومه، این شهر به نام «کُم» خوانده شد».
قُم تلفظی از نام کُم است که اعراب آن را به صورت امروزی درآوردند.
در خصوص سابقه تاریخی قم نیز عقاید گوناگونی وجود دارد؛
۱- بسیاری از مورخان، قم را
شهری میدانند ساخته «خمانی»؛ دختر بهمن و شاید نام کنونی قم و نام پیشین
آن (کمیدان و کم) که به این شهر اطلاق میشده نیز از همین ریشه بوده باشد.
۲- هسته اولیه قم امروزی، محله
«لب چال» بوده است. این محل در روزگار باستان روستایی بود که زرتشتیان در
آن ساکن بودند و با نام «مِمجان» خوانده میشد.
۳- در متون تاریخ آمده است که
این شهر در زمانی پیش از ساسانیان دچار تخریب و ویرانی میشود و قباد؛
پادشاه ساسانی هنگامی که از جنگ با هیاطله (قومی از ایالت چین) بازمیگردد و
از این منطقه میگذرد، دستور میدهد این شهر را دوباره بازسازی نمایند و
به این ترتیب در تاریخ آن دوران این شهر با نام «ویران آبادان کرد کواد
(قباد)» یعنی «شهری که قباد آن را آباد کرد» شناخته میشود.
۴- یعقوبی نویسنده مشهور قرن
هشتم هجری قمری، قم را شهری متعلق به دوران ساسانیان دانسته است. در زمان
خسرو پرویز قم شهری آباد بوده و زعفران آن شهرت بسزایی داشته است. در کتاب
«خسرو گواتان و ریذگ» که از کتابهای دوره ساسانیان میباشد، به این موضوع و
مرغوبیت زعفران این شهر اشاره شده است.
۵- برخی دیگر معتقدند تاریخ پیدایش شهر قم به زمان فرمانروایی تهمورث؛ پادشاه پیشدادیان میرسد.
۶- اگرچه قم پیش از اسلام شهری
آباد، توسعهیافته و مورد توجه بوده و وجود تفرجگاههای ساسانیان،
دهکدهها، رودخانهها، پلها، آسیابها و آتشکدههای معروف در این خطّه،
این مطلب را تأیید مینماید و در اسناد تاریخی همچون نزهه القلوب نوشته
حمدالله مستوفی این شهر به دلیل زعفران و پسته مرغوبش شناخته شده بوده، با
این وجود شماری از دانشمندان و تاریخدانان اصرار دارند که شهر قم در زمان
باستان تنها یک سکونتگاه روستایی ساده بوده که کمیدان نامیده میشده است و
پس از حمله اعراب مسلمان و در نتیجه مهاجرت ایشان در سال ۸۳ هجری قمری به
وجود آمده و نام «کُم» بر آن نهاده شده است.
در سالهای اولیه اسلام، علویان
و شیعیانی که تحت تعقیب و آزار حکّام اموی و عباسی قرار میگرفتند، مجبور
به مهاجرت به مناطق دور از سرزمینهای اسلامی بودند که از آن جمله ایران و
به ویژه قم از مناطق مهم به شمار میآمد. با مهاجرت علویان، این شهر به
تدریج به پایتخت مذهبی شیعیان تبدیل و وجود مزار فاطمه معصومه خواهر امام
رضا(ع) سبب گسترش این شهر شد.
ساکنان قم در دوران امویان و
عباسیان و در زمان حکومت هارون الرشید، مأمون، معتصم و …، چندین بار بر
ضد حکومتهای وقت شورش کرده و از پرداخت مالیات سرباز زدند که در بیشتر
موارد سرکوب شده و قم در جریان این شورشها محتمل آسیبهای فراوان شد.
شورش و سرکوب مداوم مردم قم تا زمان به قدرت رسیدن «آل بویه»
که خود از علویان بودند، ادامه داشت. در دوران حکومت آل بویه، شهر قم
در ابعاد مختلف رشد و توسعه یافت. در دوره سلجوقیان نیز تصدی امور
مهم فرمانروایان توسط دانشمندان قمی، در عمران و ترقی شهر قم مؤثر
واقع شد اما در نتیجه حمله مغول، این شهر به کلی ویران شد. پس از
گرایش برخی فرمانروایان مغول به اسلام مانند سلطان محمد خدابنده
(اولجایتو)، شهر قم مورد توجه قرار گرفت. این شهر در دهههای پایانی
قرن هشتم هجری قمری، مورد تهاجم تیمور گورکانی قرار گرفت و مردم شهر
قتل عام شدند. همزمان با حکومت خاندانهای
قراقویونلو و آق قویونلو و به ویژه در دوره صفویان، قم از جایگاه ویژهای
برخوردار شد و به تدریج رو به شکوفایی نهاد اما در نتیجه حمله افغانها به
مرکز ایران و پایان سلسله صفویان، این شهر صحنه نبرد میان مردم و مهاجمان
شد و مورد تاخت و تاز قرار گرفت. قم در دوره حکومت افشاریه و زندیه به
دلیل بیتوجهی زمامداران، از توسعه بازماند. در زمان انتقال قدرت از زندیه
به قاجاریه، آقا محمدخان قاجار به علت حمایت مردم قم از لطفعلی خان زند، به
قم حمله کرد و دستور قتل عام داد اما فتحعلی شاه به موجب نذری که کرده
بود، گنبد حضرت معصومه(س) را مطلّا نمود و چند بنا جنب حرم ساخت و شهر قم
را بازسازی نمود. در زمان ناصرالدین شاه نیز اقدامات عمرانی در قم صورت
گرفت از جمله آن که ناصرالدین شاه دستور داد قناتی برای تهیه آب کشاورزی در
این شهر ساخته شود.
متأسفانه با وقوع جنگ جهانی
اول، دامنه جنگ به حدی گسترش یافت که حتی قم را نیز دربر گرفت و هنگامی که
در سال ۱۲۹۴ خورشیدی، نیروهای روسیه با هدف تصرف تهران وارد کرج شدند،
جمعیت بسیاری از طبقات مختلف مردم تهران به قم مهاجرت نمودند و در همین
زمان، مهاجرین قم «کمیته دفاع ملی» را برای دفاع از میهن تشکیل و
بدین ترتیب این شهر به یک مرکز سیاسی و نظامی علیه روس و انگلیس
تبدیل شد.
در سال ۱۳۱۶ خورشیدی به موجب
تقسیم کشور به ۱۰ استان، قم بخشی از استان دوم (شامل قم، کاشان، تهران،
سمنان، ساری و گرگان) محسوب میشد. در سال ۱۳۲۹ خورشیدی قم به استان مرکزی
پیوست که ابتدا مرکز آن تهران و سپس اراک شد. در سال ۱۳۶۵ خورشیدی قم از
استان مرکزی جدا و به استان تهران پیوست و سرانجام در سال ۱۳۷۵ خورشیدی،
شهرستان قم به استانی مستقل تبدیل شد.
منبع : wikipg